Willem van der Poel behaalde in 1950 zijn ingenieursdiploma aan de toenmalige TH Delft, met als afstudeeropdracht de eerste in Nederland gemaakte computer. Bijna 70(!) jaar later spreekt PC-Active de computerpionier, al vele jaren trouw HCC-lid.
Walter Wijnhoven
Het is bijna onvoorstelbaar dat de inmiddels 92-jarige Willem van der Poel nog zo’n jeugdige en energieke indruk maakt. En dat iemand die rekenen nooit onder zijn favoriete vakken schaarde. “Ik ben altijd een slechte hoofdrekenaar geweest. Daarom heb ik al heel vroeg gezocht naar hulpmiddelen om mij het rekenen te vergemakkelijken”, vertelt hij laconiek.
We treffen Willem van der Poel in de kelder onder de TU Delft waar zich de Studieverzameling bevindt, een bijna 2.000 vierkante meter groot labyrint bomvol met machines en apparatuur uit de rijke geschiedenis van de elektrotechniek. Een team vrijwilligers, voornamelijk oud TU-medewerkers, komt hier elke maandag bijeen om de apparatuur werkende te krijgen of te houden, en desgewenst te demonstreren. In de museumkelder bevinden zich ook verschillende computers, of wat daarvan over is, die Willem van der Poel persoonlijk heeft ontworpen en gebouwd, zoals de relais-computer Testudo uit 1952 en de ZEBRA uit 1956.
|
ARCO
“Mijn allereerste ontwerp dateert uit 1939, ik heb er nog tekeningen van”, vertelt Van der Poel. “Het apparaat had echter nooit kunnen werken, want ik wilde stapschakelaars twee richtingen op laten draaien maar die bestonden helemaal niet. Daarna heb ik me verdiept in de techniek achter telefooncentrales. Als afstudeeropdracht ontwierp ik de ARCO (Automatische RelaisCalculator voor Optische berekeningen), de eerste in Nederland gemaakte computer. Hier in de kelder staat 1 van de 5 kasten, die ik als afstudeerder in 1948 heb gesoldeerd en opgebouwd. De hele bedrading en soldering en de externe besturing heb ik met de hand gemaakt.” De ARCO was officieel niet Nederlands eerste computer, maar wel de eerste die het langer dan twee weken uithield. Een kleine maand voor ingebruikname kwam het Mathematisch Centrum met de ARRA I (Automatische Relais Rekenmachine Amsterdam). Technisch deugde het ontwerp echter niet, omdat de relais door een te hoge snelheid te zwaar belast werden. Bij de opening genereerde de ARRA I conform de opdracht een lijst met willekeurige getallen, kort daarna was het gedaan.
SCHILDPAD
Willem van der Poel ontwierp en bouwde de ARCO als student natuurkunde aan de TH Delft. In 1950 studeerde hij af, de machine werd door andere studenten voltooid in 1952. Relaismachines zijn traag; de ARCO werd later om die reden Testudo (Latijn voor schildpad) genoemd. Een optelling of aftrekking duurde 30 seconden, een vermenigvuldiging, deling of worteltrekking 45 seconden. Hij werkte met behulp van telefoonrelais, waarvan er zo’n 600 in de machine zijn verwerkt. De grootste beperking was het geheugen. De vijf kasten hadden ruimte voor 32 registers met ieder 32 bits, wat het totale geheugen op 1.024 bit bracht. “Niettemin is hij van 1952 tot 1964 in gebruik geweest voor het berekenen van lichtbuigingen door lenzenstelsels en was hij zeer betrouwbaar”, zegt Van der Poel trots.
Willem van der Poel (midden) tijdens zijn promotie in 1956
VAN PTERA NAAR ZEBRA
In dienst van het Centraal Laboratorium van de PTT ontwierp en bouwde Van der Poel vervolgens in 1953 de PTERA, PTT Electronische RekenAutomaat. Een deel van de PTERA keerde terug naar Delft onder de naam ZEBRA (Zeer Eenvoudige Binaire Reken Automaat). Van der Poel promoveerde in 1956 aan de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam op het ontwerp van de ZEBRA. Deze machine met 498 buizen en 509 transistors is van 1958 tot 1967 in Delft in gebruik geweest. Van der Poel toont de openstaande kast van de ZEBRA, die prominent aanwezig is in de kelder. “Helaas moesten we voor de productie uitwijken naar Engeland bij Stantec, Standard Telephones and Cables. Ik heb weken in Engeland doorgebracht om alle software aan de praat te krijgen voordat de machines afgeleverd konden worden. Van de ZEBRA zijn ongeveer 55 exemplaren verkocht, die geplaatst zijn tot in Canada en Australië. Van der Poel: “De TH Delft en de Rijksuniversiteiten van Utrecht en Groningen hadden een ZEBRA als enige computer in de hele universiteit, daar mocht je helemaal niet aankomen. Er stond een bordje bij: ‘machine niet aanraken’.”
 |
 |
|
|
Het inwendige van de ZEBRA |
ZEBRA met Van der Poel, in later jaren |
SIMULATOR
De originele ZEBRA is goeddeels ontmanteld en werkt niet meer, maar daar heeft Van der Poel iets op gevonden. Hij programmeerde in de loop der tijd een simulator die rekent zoals de ZEBRA ooit deed. “De hele ZEBRA is te gebruiken, alles werkt, alleen wel 3.000 keer zo snel als het origineel. Je kunt alle listings vinden, alle honderden programma’s die ooit gedraaid hebben, alle documenten en machinemanuals. Alles past op een usb-stick. Wie er belangstelling voor heeft kan zich melden, alles is vrijgegeven en er zijn geen geheimen. Je moet wel een oudere machine hebben waar je kunt upbooten vanaf een usb stick.
BRAILLE
Op het Centraal Laboratorium van de PTT, later herdoopt tot Dr. Neher Lab, kwam Van der Poel in contact met de doof-blinde wiskundige Gerrit van der Mey, die 27 jaar lang één van zijn medewerkers zou worden. “Hij had een cruciale rol in de ontwikkeling van software voor de ZEBRA en latere computers en promoveerde op een proefschrift met meetkundige inslag, wat voor een blinde bepaald opmerkelijk mag heten. Het was een sleutelfiguur en een van de beste programmeurs. In ons team ontwikkelden we een mechanische braille schrijfmachine, een gewoon klavier met braillepunten als output, om met Gerrit te communiceren. We mochten het apparaat later demonstreren op een wereldcongres over communicatie met doof-blinden in Washington.”
 |
|
|
ONTMOETING IN HET WITTE HUIS
In 1957 werden Van der Mey, zijn echtgenote Suus en Van der Poel uitgenodigd voor de eerste wereldconferentie van de Helen Kellerstichting in Amerika, over communicatie met doof-blinden. “Het nieuws van de door ons ontwikkelde apparaten was daar ook doorgedrongen. Zeven weken hebben wij met een groep doof-blinden en begeleiders door Amerika en Canada langs verschillende instituten getrokken. Eén van de hoogtepunten van de reis was een bezoek aan president Dwight D. Eisenhower op het Witte Huis met de groep, in de Oval Office. Nadat we hem de hand hadden geschud liet hij het spreekmachientje vallen. Er zit nog grote deuk in, maar dat doet het mechanisme gelukkig geen kwaad.”
 |
|
Ontvangst door president Eisenhower, rechts naast hem Gerrit van der Mey, |
PROGRAMMEERTALEN
Van der Poel toont intussen een X1 computer van Electrologica uit de Delftse collectie, volledig getransistoriseerd. “Hier heb ik zelf niet mee gewerkt, maar ik heb wel veel geprogrammeerd voor de X8, de opvolger van de ZEBRA bij de PTT. Omdat ik de hele assembler heb geschreven, weet ik van de X8 heel veel. Toen ik benoemd werd tot gewoon hoogleraar zuivere en toegepaste wiskunde aan de Technische Hogeschool (TH) in Delft kreeg ik, hoewel er toen al wel een ZEBRA op de TH aanwezig was, de beschikking over een vrij uitgebreide PDP-8 van Digital Equipment Corporation (DEC). Ik heb ook veel gewerkt met de PDP-9 en de PDP-11. Op deze machine hebben wij van het begin af aan bijna uitsluitend UNIX gedraaid. Hogere programmeertalen waren toen sterk in opkomst. Algol-60 was juist in 1960 gedefinieerd. Talen als IPL-5 en LISP waren in ontwikkeling. Van deze vroege talen heeft alleen LISP door de jaren heen stand gehouden. LISP is mijn ‘moedertaal’. In feite kun je onder de oppervlakte van alle formule-manipulatiesystemen nog steeds LISP als substraat herkennen.”
|
HCC
Forth is een andere favoriete taal van der Poel, die enthousiast lid is van de Interessegroep HCC!forth. “Het is een programmeertaal die bijna in de vergeethoek is beland, maar waar ik mijn hart aan heb verpand, en die erg leuk is om allerlei domotica mee te construeren. Een mooie taal zonder syntax en heel flexibel. Ik ga altijd nog naar de bijeenkomsten van de Interessegroep, elke twee maanden in Bilthoven. Maar knutselen doe ik niet meer, ik ga meestal ’s-middags weg als er gesoldeerd gaat worden.
Verder ben ik lid van de werkgroep Linux van HCC. Ik ben een van de eerste gebruikers van Linux geweest.” Van der Poel is al heel lang lid van HCC, naar eigen zeggen het enige orgaan nog waar de eerste computers thuishoren. Hij geeft regelmatig lezingen en gaf ook acte de présence tijdens de laatste HCC!Expo.
BRUIKLEEN
Tot slot maakt Van der Poel nog een rondje langs de uitgebreide verzameling computers uit vervlogen tijden die in de kelder staan opgesteld, waarvan diverse exemplaren afkomstig zijn uit zijn eigen collectie. Vroege Apples zoals de Lisa, een van de eerste desktop computers uit 1983. De Commodore PET uit 1980, een miskleun volgens Van der Poel vanwege het toetsenbord. De TRS-80 van RadioShack, uit een serie eind zeventiger en begin tachtiger jaren van Tandy en het gefuseerde RadioShack, noemt hij ‘een hele leuke’. “Verschillende computers die hier staan heb ik in bruikleen gegeven. Maar als ik er niet meer ben, zijn ze dat vast vergeten”, besluit de computerpionier met een glimlach. Al zal dat vast nog wel even duren. In zijn 40-jarige loopbaan in Rijksdienst heeft Van der Poel nog nooit de bedrijfsarts gezien en slechts twee keer een college moeten missen, omdat hij schor was. Blijkbaar is hij net zo ijzersterk geprogrammeerd als de computers die hij heeft ontworpen.
 |
| Computers van weleer in de museumkelder van de TU Delft |
Met dank aan Gerard Alberts.
